Հայոց լեզու. ուղղագրութեան աւանդական, մեսրոպեան, դասական, հայկազեան համակարգ
Բարեւ Ձեզ:
Այս տեսանիւթի նպատակն է պարզ եւ կարճ ձեւով հայերէնի ուղղագրութեան աւանդական համակարգը ներկայացնել: Նախ մի պատմական ակնարկ:
Մինչեւ 1920-ականները, հայերէնն ունէր ուղղագրական քիչ թէ շատ կայուն համակարգ՝ ժառանգուած գրաբարից: Դա զանազան անուններով է կոչւում՝ աւանդական, դասական, մեսրոպեան, հայկազեան: Խորհրդայնացումից յետոյ, Հայաստանում – եւ միայն Հայաստանում եւ Սովետական Միութիւնում – երկու անգամ փոփոխուեց ուղղագրական համակարգը՝ 1922-ին եւ 1940-ին: Վերջին 75 եւ աւելի տարիներում, Հայաստանում, նախկին ԽՍՀՄ տարածքում, եւ այդ տեղերից արտագաղթած հայերի մօտ արեւելահայերէնը գրւում է այդ փոփոխուած ձեւով: Խորհրդային ուղղագրութիւնը նաեւ կոչւում է բոլշեւիկեան, արդիական, կամ աբեղեանական ուղղագրութիւն (Լեզուաբան, հասարակական գործիչ Մանուկ Աբեղեանի անունից):
Խնդրեմ ուշադրութիւն: Ուղղագրութեան շուրջ է գնում խօսքը. արեւելահայերէնի կամ արեւմտահայերէնի մասին չէ:
Ահա տեսէք՝ գրական արեւմտահայերէնը ծագեց Օսմանեան Կայսրութեան մէջ, ունի արեւելահայերէնից տարբերուող հնչիւններ, քերականութիւն, եւ բառապաշար, օգտագործւում է Սփիւռքի շատ գաղութներում, նաեւ, ինչո՞ւ չէ, Հայաստանում, որտեղ արեւմտահայախօսներ տեղափոխուել են, գրւում է գրաբարի պէս՝ աւանդական ուղղագրութեամբ:
Գրական արեւելահայերէնը Ռուսական Կայսրութեան, ինչպէս նաեւ Պարսկաստանում, սկսեց ձեւաւորուել, ունի իր հերթին տարբերուող հնչիւններ, քերականութիւն, եւ բառապաշար, օգտագործւում է Հայաստանում եւ նախկին Խորհրդային Միութիւնում, այնտեղից արտագաղթած հայերի մօտ, իսկ նաեւ՝ Պարսկաստանում եւ արտագաղթած պարսկահայերի մօտ: Հայաստանի եւ նախկին սովետի հայերը խորհրդային համակարգով են գրում, պարսկահայերը՝ գրաբարի պէս՝ աւանդական ուղղագրութեամբ:
Ի՞նչ են աւանդական եւ խորհրդային գրելու ձեւերի միջեւ տարբերութիւնները:
Այբուբենն ի հարկէ նոյնն է: Սակայն աւանդական ուղղագրութեամբ «հիւն» կամ «վիւն» կամ «փոքր վ» առանձին տառը կայ: Դա [v] ձայնն ունի: Գրւում է բառավերջում, ձայնաւորների միջեւ եւ բաղաձայնների եւ «ու» ձայնաւորի միջեւ: Օրինակ. «Տեսաւ, որ գրւում է աւանդական ձեւով՝ ձայնաւորների միջեւ, եւ «ու»-ից առաջ է դրւում:»
«ու»-ն եւ «և»-ը այսպիսով առանձին տառեր չեն համարւում, այլ «ո»-ի եւ «ե»-ի հետ միասին «ւ»-ով կազմուած երկձայնաւորներ են:
Բաղաձայնների եւ ձայնաւորների միջեւ ընդհանրապէս [v] ձայնն էլ «ու»-ով է նշւում: «Լուացք անելիս դրուած ծալուածքները հեռուից դժուար են նկատւում:»
Պարսկահայերի մօտ բացառաբար միայն «ւ»-ն է օգտագործւում այս պարագային:
[«Լւացք անելիս դրւած ծալւածքները հեռւից դժւար են նկատւում:»]
«ւ» տառով որեւէ բառ չի սկսւում:
Երկձայնաւորների պարագան եւս տարբերւում է աւանդական ուղղագրութեան մէջ:
[yu] ձայնը «ի» եւ «ւ»-ով է գրւում: Օրինակ. «Իւրաքանչիւր իւրօրինակ ուղղագրութիւն իւրացնելը դիւրին չէ»:
Սակայն «ի» եւ «ւ» բառի վերջում եւ ձայնաւորից առաջ [iv] է կարդացւում: «Հազիւ նրա շնորհիւ մեր հիւանդ պատիւը դիւանագիտական կռիւ անելով փրկուեց:»
Այլ երկձայնաւորներ. [uy] ձայնը «ո» եւ «յ»-ով է գրւում: «Աչքդ լոյս. լրիւ հասոյթի դրոյքը նոյնը ստացուեց:»
[yo] ձայնը «ե» եւ կլոր «օ»-ով է գրւում: «Արդեօք եօթ հոգով՝ ամբողջ ընտանեօ՞ք են հեռուից գալու:»
Հիմա վերածանօթանանք մեզ յայտնի «յ» տառին հետ, ինչը միայն որպէս [y] է օգտագործւում խորհրդային ուղղագրութեամբ: Ըստ աւանդական ուղղագրութեան՝ «յ»-ն բառասկզբում որպէս [h] է կարդացւում: «Յայտնի յատուկ յայտարարութիւնը ծայրայեղ յուզեց Յովնանին:»
Թէ որ բառերը «յ»-ով են սկսւում, որոնք՝ «հ»-ով, մարդիկ ուղղագրութիւն սովորելիս արդէն վարժ են դառնում. հարիւրից պակաս արմատներ իմանալու մասին է խօսքը, իրականում:
Մինչ այդ, օգտակար է նկատել, օրինակ, որ «Հարկը վճարելու համար երրորդ յարկ բարձրացանք» նախադասութեան մէջ նոյն արտասանութեամբ բառերի իմաստային տարբերութիւնը արտացոլւում է աւանդական ուղղագրութեամբ:
«Յ»-ն բառերի վերջում չի արտասանւում: Աւանդական ուղղագրութեամբ, բառեր «ա»-ով կամ «ո»-ով չեն վերջանում. «յ» է աւելացւում՝ բայց ոչ հրամայական բառերում կամ յատուկ անուններում:
«Տղայ ջան, խնդրում եմ գնա՛ շուկայ, Արա անունով ընկերոջդ ասա՛, որ նա պահածոյ գնի:»
Որոշ բացառութիւններ կան այս առումով, ինչպէս մի շարք կարճ բառեր, «ահա», «այո» բառերը, կամ էլ «հայ», «Նոյ», այլ բառերի դէպքում:
Վերադառնալով երկձայնաւորներին՝ [ya] ձայնը «ե»-ով ու «ա»-ով է գրւում: «Ուրախութեամբ թող յայտնուի, որ տուեալ պահից սկսեալ Հմայեակ Յովնանեանը Եալտայում պաշտօնեայ է նշանակւում:»
Նկատեցէք, որ «պաշտօնեայ» բառը, բացի վերջում «յ»-ն ունենալուց, մէջտեղում էլ կլոր «օ»-ով է գրուած:
Ուրեմն «օ»-ն աւանդական ուղղագրութեամբ յայտնւում է բառամիջում եւ, դարձեալ, աւանդական ուղղագրութեան վարժ անձը կ’իմանայ որ բառը ինչպէս է գրւում. յիսունից պակաս այդպիսի յաճախակի օգտագործուող արմատներ կան:
Բառեր զանազանելու համար այս պարագային եւս օգտակար կարող է լինել, օրինակ «Հօրս ու մօրս ցոյց տուեցի հորից յորդառատ հորդող ջուրը» նախադասութիւնը:
Այս կարճ տեսանիւթում դժուար կը լինի պատմական, ստուգաբանական պատճառները կիսել աւանդական ուղղագրութեան իւրաքանչիւր դրոյթի համար:
Աւելի հեշտ է բացատրել, սակայն, «է» տառի պարագան, որ եւս բառամիջում է յայտնւում: Այն բառերը, որոնք ածանցուելով, հոլովուելով «է»-ից «ի» ձայնին են վերածւում, «է»-ով են գրւում, ոչ թէ «ե»-ով:
Օրինակ. «Բացակայ դէմքերի համար պէտք է մէկ հրաւէր հմտօրէն ուղարկենք»:
«Ուրեմն դիմանանք, որով հետեւ պիտի մի հրաւիրատոմսի օրինակ պատրաստենք:»
«Դէմք»-«դիմանալ», «հրաւէր»-«հրաւիրատոմս», «պէտք»-«պիտի», «օրէնք»-«օրինակ», նմանապէս՝ «զէնք»-«զինուոր», «այդպէս»-«այդպիսով», եւ այլն: Բայց ոչ «ձեռք»-«ձիռագիր» կամ «յենուել»-«յինարան», այլ՝ «ձեռագիր», «յենարան»:
Բառամիջի «է»-ի օգտագործումն այսպիսով աւելի յստակ է. յամենայն դէպս ընդամէնը մի քանի տասնեակ պարագայ կայ, որոնց պէտք է վարժ դառնալ աւանդական ուղղագրութեամբ ճիշտ գրելու համար:
Բառավերջում էլ մի՛շտ «է» է լինում. երբեք «ե»-ով բառեր չեն վերջանում աւանդական ուղղագրութեամբ. «Արմինէ, որեւէ արծաթէ ականջօղ կա՞յ մօտս:»
«Ինչպէ՞ս իմանամ. մարգարէութիւն չեմ կարդայ հէնց քեզ համար:»
Այլ կանոններ եւս կան աւանդական ուղղագրութեան մէջ: Օրինակ, «կը» մասնիկը առանձին է գրւում, իսկ ձայնաւորներից առաջ՝ ապադարձով: «Կը ստուգեմ եթէ նոյնքան պէտք ունենք. վաղը երեկոյեան վրայ-վրայի կը պատուիրեմ, իրենք էլ շէնքին արդիւնաւէտօրէն կ’առաքեն:»
Կամ, ասենք, «-եղէն» եւ «-երէն» վերջածանցների պարագային, «-էք», «-եցէք» ձեւերին, անկատար ժամանակաձեւին էլ կարելի է անդրադառնալ: «Նանէ, Լուսինէ, Գայիանէ՝ շուտ ոսկեղէնները բանջարեղէնին մէջ հիմա կը դնէք, պահեցէ՛ք: Հաշուապահները վրդովուած էին, հայերէնով պէտք է խօսէին մեր ունեցուածքի մասին:»
Թէեւ ժամանակ չեղաւ բոլոր նրբութիւններին տեղ տրամադրելու, յուսամ որ՝ նայելով այս տեսանիւթը, առ նուազն աւելի հանգիստ ձեւով կը կարողանաք կարդալ գրաբար, արեւմտահայերէն, եւ աւանդական ուղղագրութեամբ ներկայացուած արեւելահայերէն գրութիւններ:
Որպէս աղբիւրներ, ի թիւս ուրիշների, նշեմ որ կարող էք այցելել «Առակ 29» Հիմնադրամի կայքէջի այս բաժինը եւ օգտագործել «Նայիրի» առցանց հարուստ բառարանը: Յղումները ներքեւում զետեղուած են:
[http://arak29.am/PDF_PPT/5-Lenguage/orthogr_files/v3_document.htm]
Շնորհակալութիւն դիտելու համար:
*Յատուկ շնորհակալութիւն Հայաստանի ամերիկեան համալսարանի դասախօսներին՝ իրենց օգտակար դիտարկումների համար:*
naregseferian.com 